Dezempregu sai problema bo’ot ba kuaze nasaun tomak iha mundu. Tantu iha nasaun foin dezenvolve a’an no mos nasaun dezenolvidu sira. Timor Leste mos hasoru hela problema dezempregu ne’ebe bo’ot. Dadus statistika nasional hatudu, Liu pursentu 50 husi numeru populasaun idade servisu ka idade produtiva sira laiha servisu ka sai hela dezempregu. Dadus statistika mos hatudu kada tinan numeru kampo servisu uituan liu fali kompara ho numeru idade servisu ne’ebe aumenta bot ba bebeik. Iha timor leste, seitor publiku governu mak loke kampo servisu barak liu durante tinan 10 ne’e. Seitor privadu nia kontribuisaun sei ki’ik.
Dezempregu bo’ot sei hasae numeru ema kiak. Tan ne’e politika no programa diak hamenus dezenpregu sei kontribui direitamente ba hamenus kiak. Dezenpregu bo’ot mos bele hamosu destabilidade politika no seguransa. Dezempregu ne’ebe la rezolve sei hamosu frustrasaun sosial no frustasaun ne’e sei nakfera sai disturbu sosial wainhira la loke kampo servisu foun ba dezempregu sira. Ita hatene klaru kauza ida husi disturbu bo’ot durante krizi politika militar tinan 2006 to tinan 2007 mak tamba faktor dezenpregu. Frustrasaun sosial tamba ema barak la servisu, vida karon, susar halao aktividade ekonomia, mak kristaliza ba hamosu disturbu sosial iha momemtu ne’eba.
Agora perguntas mak ne’e, politika no programa ida oin hanusa mak diak liu atu rezolve problema dezempregu iha nasaun joven ne’e. Uza metodu medicina nian ka nebe dotor sira sempre halo, atu kombate moras ida tenke hatene uluk moras ne’e saida no tansa akontese moras ne’e. Nune’e mos atu kombate dezempregu, tenke hatene didiak faktu dezempregu, hatene kauza husi dezepregu, no hatene area ka seitor ne’ebe potensia liu atu loke kampo servisu foun ba dezempregu sira. Matenek nain balun klasifika dezempregu ba minimal kategoria tolu. Kategoria tolu ne’e mak Dezempregu friksional (Frictional Unemployment), dezempregu seazonal (Seasonal Unemployment), no dezempregu siklikal.
1. Dezempregu friksional (Frictional Unemployment)
Dezempregu friksional mak dezempregu temporaria ne’ebe akontese tamba faktor tempu, informasaun, no faktor kualifikasaun husi kampo servisu ne’ebe seidauk prense husi sira ne’ebe buka servisu. Ekonomia ne’ebe avansu ejize kualidade rekurusu umanu ne’ebe as liu kompara ho antes. Ne’e katak maske kampo servisu barak maibe kualifikasaun ka kualidade servisu nain menus, dezempregu sira sei labele absorve ba kampo servisu sira ne’e. Izemplu hanesan akontese iha Timor Leste, razaun kualidade ne’e mak sai razaun ba kompanha barak, liliu kompanha estranjeiru sira lori ka rekruta fali servisu nain sira husi rai liur ho kualidade ne’ebe as liu fali kualidade servisu nain lokal. Susar atu bandu kompanha sira ne’e tamba nesesidade ba servisu iha kompanha sira ne’e mak ejize duni kualifikasaun as ba servisu nain sira. Tamba ita nia servisu nain nia kualifikasuan sei menus, entaun sira susar duni atu absorve iha ne’eba.
2. Dezempregu Seazonal (Seasonal Unemployment)
Dezempregu seazonal ka lian indonesia dehan dezempregu “musiman” mak dezempregu ne’ebe akontese tamba fluktuasaun aktividade ekonomia kurtu prazu ne’ebe halo ema iha tempu balun tenke para nia servisu ka sai dezempregu. Izemplu hanesan agrikultores sira para sira nia servisu iha natar ka tos wainhira laos tempu kuda hare ka kuda batar. Bain bain ne’e iha tempu bailoron. Kuandu to tempu kuda hare ka ka batar, ema sira ne’ebe servisu fali ona. Ou selae servisu nain sira iha area konstrusaun uma ka ponte sira, kuandu laiha projeitu halo uma ka ponte, sira sai dezempregu provizoriu. Maibe kuandu projeitu infrastruktura lao fali, sira sei servisu fila fali. Izemplu diak mak projeitu 3 dolar hadia ka rehabilita estrada no infrastruktura baziku sira iha area rurais. Wainhira projeitu ne’e halao, ema lubun mak bele hetan servisu. Maibe projeitu ne’e ramata, ema sira ne’e mos sai fali dezempregu.
3. Dezempregu Siklikal
Dezempregu Siklikal mak dezempregu ne’ebe akontese tamba impaktu siklus ekonomia tun sae hodi halo permintaan ba servisu ki’ik liu fali penawaran ba servisu. Katak siklus ekonomoia nune’e hamenus tia kampo servisu hodi halo numeru ema ne’ebe hakarak servisu as liu fali numeru kampo servisu ne’ebe iha. Izemplu diak liu mak ita bele hare’e husi krizi ekonomia no finansial ne’ebe akontese dadauk iha nasan sira rejiaun europa ne’eba. Krizi ekonomia no finansial refere halo aktividade industria, agrikultura no aktividade ekonomia seluk iha nasaun sira ne’e hamenus sira nia aktividade, no fo impaktu mos ba hamenus servisu nain iha area sira ne’e. Portugal mos sofre konsekwensia bo’ot husi krizi ida ne’e. Ema barak iha portugal lakon servisu tamba kompanhia sira hapara ka hamenus sira nia aktividade industria.
Dezempregu Iha Timor-Leste
Ba kontekstu Timor-Leste, maioria husi ita nia dezempregu akontese tamba kampo servisu mak menus duni. Hanesan sita ona iha leten, kampo servisu bo’ot liu iha timor leste durante tinan 10 ne’e mai husi seitor publiku governu. Mais ou menus seitor governu mak absorve funsionariu besik ona rihun 30. Seitor governu mos kontribui iha projeitu loke kampo servisu sesazional sira liu husi governu nia projeitu hari’i no rehabilita infrastruktura sira hanesan loke estrada, eskola, ponte, irigasaun, no seluk tan. Maibe sira ne’e deit la to’o atu kontribui signifikante ba rezolve kazu dezempregu. Timor Leste nia problema bo’ot liu mak Timor Leste seidauk iha investimentu seitor privadu no industria ne’ebe bo’ot hodi absorve idade servisu ho numeru ne’ebe bo’ot. Seitor privadu mak sei rezolve problema dezempregu. Tan ne’e seitor privadu nia kontribuisaun mak tenke haforsa liu tan.
Pelu menus iha faktor bo’ot tolu mak sai kauza investimentu seitor privadu no industria sira seidauk barak iha nasaun ne’e. Primeiru tamba Timor Leste seidauk sai potensia ekonomia ne’ebe bele atrai investor sira kuda investimentu iha ne’e. Timor Leste nia kapasidade kompras (daya beli) ki’ik tamba numeru ema kiak sei barak. Liu pursentu 50 husi populasaun rai ne’e kategoria ba kiak. Seluk tamba kustu produsaun iha nasaun ne’e mos bot tamba ita uza hela osan dolar amerikanu (USD). Investor barak husi nasaun riku sira muda tiha ona sira nia baze investimentu ka industria ba nasaun barak iha Azia no Afrika tamba kustu produsaun iha nasaun sira ne’e minimu. Timor Leste la tama sira nia terjeitu tamba kustu produsaun as.
Faktor segundu tamba Timor Leste nia infrakstruktura hodi suporta investor sira nia aktividade ekonomia iha nasaun ne’e sei menus tebes. Tinan 2012 mak iletrisidade foin stavel iha Timor Leste. Ne’e mos seidauk kobre tritoriu tomak. Lei rai nian mos seidauk promulga hodi halo investor sira laiha serteza kona ba uzuz rai iha ne’e. ponte kais no aeroportu mos seidauk luan hodi susar atu fasilita sasan tama sai ho volume bo’ot. Liliu atu fasilita aktividade exportasaun no inportasaun. Sistema finacial no regulamentu hodi suporta aktividade investimentu nian mos seidauk kompletu. Faktor terseiru mak politika no kampanhe atu atrai investor sira, liliu ba seitor sira ne’ebe iha dadauk potensia ruma hanesan seitor turismu no seitor agrikultura lao neneik liu ka ladun lao diak.
Se ita hakarak rezolve problema dezempregu, Timor Leste tenke iha politika no programa diak atu prepara kondisaun tomak ne’ebe faroravel ba atrai investor sira mai kuda investimentu no suporta seitor privadu rai laran atu halao aktividade ekonomia no industria ne’ebe bele absorve dezempregu sira ho numeru bo’ot. Dalan seluk rezolve dezempregu mak governu rasik tenke investe barak iha seitor edukasaun no agrikultura. Investimentu iha seitor edukasaun fokus barak ba ensinu tekniku husi nivel sekundaria to nivel polititeknika no universidade. Ho nune’e sei rezulta joven sira ne’ebe iha skiil atu halao aktividade ekonomika ruma ne’ebe bele loke kampo servisu ba sira nia an no mos ba ema seluk. Investimentu iha seitor agrikultura mos importante tebes tamba maioria populasaun iha area rurais moris iha vida agrikultura. Rai luan ba aktividade agrikultura mos sei barak.
Ivestimentu seitor agrikultura tenke fokus ba oin sa dezenvolve seitor agrikultura ne’ebe bele dada agrikultor no joven sira, liliu jovens iha area rurais sinti seitor agrikultura iha sira nia fatin bele sai duni aktividade ne’ebe benefisia sira nia moris. Ne’e signifika tenke fokus husi kedas ekipamentus, prosesu, no produsaun to merkadoria. So ho nune’e mak joven sira iha area rurais iha servisu no ne’e katak ita rezolve dadauk problema dezempregu iha area rurais. Urbanizasaun idade servisu sira mai dili no sai dezempregu iha Dili akontese tamba iha area urbana ka rurais ne’eba, laiha ona esperansa ba aktividade hetan rendiomentu ruma.
Papel SEPFOPE
SEPFOPE mak governu nia instituisaun ne’ebe tau matan ba asuntu empregu, formasaun profissional, no trabalhu. SEPFOPE nia programa kunhesidu rezolve problema dezempregu durante ne’e mak projeitu 3 dolar, programa formasaun profissional sira, no programa haruka trabalhador sira ba servisu iha rai liur. Liliu iha Korea Do Sul no ikus atu ba tan Australia. Programa sira ne’e ajuda barak ona rezolve dadauk problema dezempregu balun. Neneik-neneik maibe lao dadauk ba oin. Maibe labele to iha ne’e deit. Defende nafatin programa ne’ebe lao dadauk, dala ruma SEPFOPE durante tinan lima ba oin tenke hanoin ona atu halao mos formasaun ba joven sira iha area rurais iha seitor agrikultura nian. Razaun mak amba seitor agrikultura sai seitor potensia ida atu absorve dezenpregu barak.
Halao formasun iha seitor agrikultura signifika tenke kolabora ka servisu hamutuk ho ministeriu agrikultura, Ministeriu edukasaun, sekretaria estadu dezenvolvimentu lokal no ministeriu estatal iha parte preparasaun ba hari’i municipiu sira. SEPFOPE mos tenke halao ona formasaun ba joven sira iha seitor turismu nian. Ne’e katak tenke servisu hamutuk ho ministeriu turismu. Hanesan seitor agrikultura, seitor turismu mos potensia bot ida atu dezenvolve no kuandu dezenvolve ona sei absorve servisu nain barak iha seitor ne’e. Komesa husi seitor formal to seitor informal sira. SEPFOPE ida agora la hanesan ho SEPFOPE tinan lima liu ba tamba SEPFOPE ida agora orienta mos ba aspeitu politika. Uluk SEFOPE maibe agora SEPFOPE. Letra P ne’e mai husi lia fuan politika. Ne’e katak laos fokus deit ona ba asuntu teknika ka programa sira, maibe hanoin ona kona ba politika ka kebijakan.
Kordenasaun servisu ho instituisaun estadu ka governu seluk ne’e asuntu politika no mos teknika. Parte politika, dala ruma fokus husi SEPFOPE laos deit orienta barak liu deit ba liur hanesan liu husi programa haruka trabalahadores ba korea do sul, maibe orienta ona mos ba rai laran. Formasaun sira iha seitor agrikultura no turismu indika SEPFOPE nia orientasaun fokus mos ba rai laran. Maibe ideias ka politika sira ne’e hotu bele lao kuandu ita hotu laos tau todan tomak asuntu dezempregu ba deit SEPFOPE. Hanesan sita ona iha leten, asuntu dezempregu ne’e multi sektoral no multi dimensional. Ne’e katak instituisaun estadu no governu nian tomak tenke tau prioridade ba asuntu ne’e. Kolaborasuan ho SEPFOPE importante tebes atu rezolve problema dezempregu iha nasaun joven ne’e. Dili, 13 Setembru 2012.
By. Rui Viana
Autor artikel: Militante RENETIL no membru Asosiasaun HAK. Telefone: 77237179. Hela fatin: Fatumeta. Servisu: SEPFOPE. Artikel ne'e hatun iha STL, 17 Setembru 2012.
